فهرست
مقدمه
هالوکس والگوس که به انحراف شست پا یا اصطلاحاً «قوز شست پا» نیز شناخته می‌شود، شایع‌ترین ناهنجاری در پا است. در این عارضه انگشت شست به سمت سایر انگشتان منحرف می‌شود و یک برجستگی استخوانی (بونیون) در قاعده مفصل انگشت شست پا (در سمت داخل پنجه) ایجاد می‌گردد. این تغییر شکل معمولا به‌تدریج و در اثر فشارهای مداوم بر مفصل پایه شست رخ می‌دهد. هالوکس والگوس علاوه بر تاهالوکس والگوس که به انحراف شست پا یا اصطلاحاً «قوز شست پا» نیز شناخته می‌شود، شایع‌ترین ناهنجاری در پا است. در این عارضه انگشت شست به سمت سایر انگشتان منحرف می‌شود و یک برجستگی استخوانی (بونیون) در قاعده مفصل انگشت شست پا (در سمت داخل پنجه) ایجاد می‌گردد. این تغییر شکل معمولا به‌تدریج و در اثر فشارهای مداوم بر مفصل پایه شست رخ می‌دهد.
هالوکس والگوس علاوه بر تاثیر منفی بر زیبایی پا، می‌تواند بسیار دردناک باشد و کیفیت زندگی فرد را کاهش دهد؛ در موارد پیشرفته و بدون درمان، حتی ممکن است راه رفتن را دشوار یا غیرممکن سازد. در این مقاله به زبان ساده اما مستند به منابع علمی به بررسی کامل این عارضه – از تعریف و علائم گرفته تا علل، شیوع، روش‌های تشخیص، درمان‌های موجود، راه‌های پیشگیری و مراقبت‌های پس از درمان<میپردازیم.ثیر منفی بر زیبایی پا، می‌تواند بسیار دردناک باشد و کیفیت زندگی فرد را کاهش دهد؛ در موارد پیشرفته و بدون درمان، حتی ممکن است راه رفتن را دشوار یا غیرممکن سازد. در این مقاله به زبان ساده اما مستند به منابع علمی به بررسی کامل این عارضه – از تعریف و علائم گرفته تا علل، شیوع، روش‌های تشخیص، درمان‌های موجود، راه‌های پیشگیری و مراقبت‌های پس از درمان میپردازیم.
تعریف هالوکس والگوس
هالوکس والگوس (Hallux Valgus) نوعی دفورمیتی یا تغییر شکل در ناحیه جلوی پا است که مشخصه اصلی آن انحراف انگشت شست پا به سمت خارج (به سمت انگشتان کوچک‌تر) می‌باشد. در نتیجه این انحراف، مفصل متاتارسوفالانژیال (محل اتصال انگشت شست به استخوان‌های کف پا) به سمت داخل برجسته شده و یک برآمدگی استخوانی در لبه داخلی پا ظاهر می‌شود که به آن بونیون می‌گویند. این برجستگی گاهی با التهاب و ضخیم‌شدن پوست روی آن همراه است. به طور خلاصه، در هالوکس والگوس انگشت شست از محل مفصل پایه خود به بیرون کج شده و قوس غیرطبیعی ایجاد می‌کند که می‌تواند منجر به درد و ناراحتی گردد.
علائم شایع
علائم و نشانه‌های هالوکس والگوس تدریجی بروز می‌کنند و با پیشرفت انحراف شدت می‌یابند. مهم‌ترین علامت ظاهری، برآمدگی استخوانی در کنار پایه انگشت شست پا است که ممکن است قرمز، متورم و دردناک شود. بسیاری از مبتلایان از درد در مفصل انگشت شست خصوصاً هنگام راه رفتن طولانی یا پوشیدن کفش‌های تنگ شکایت دارند. درد اغلب با فشار کفش تشدید شده و در حالت استراحت کاهش می‌یابد. به مرور زمان ممکن است محدودیت در حرکت انگشت شست ایجاد شود و خم کردن انگشت دشوار گردد. از دیگر علائم می‌توان به ایجاد پینه یا میخچه در ناحیه برآمدگی به دلیل سایش مداوم کفش، انگشت چکشی (تغییر شکل دردناک انگشتان کوچک‌تر به دلیل فشار ناشی از شست کج) و حتی بی‌حسی انگشت شست (در اثر فشار به عصب‌ها) اشاره کرد. شدت علائم در افراد مختلف متفاوت است؛ برخی افراد تنها برآمدگی بدون درد دارند، در حالی که در برخی دیگر درد و التهاب شدید، آن‌ها را در انجام فعالیت‌های روزمره دچار مشکل می‌کند.
دلایل بروز
بروز هالوکس والگوس معمولاً نتیجه ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است. وراثت (ژنتیک) نقش قابل توجهی در استعداد ابتلا دارد؛ مشاهدات نشان می‌دهد در بعضی خانواده‌ها انحراف شست پا شیوع بیشتری دارد و اگر یکی از والدین یا نزدیکان دچار این عارضه باشد، احتمال بروز آن در فرد بالاتر می‌رود . انتخاب کفش نامناسب یکی دیگر از علل اصلی است. پوشیدن کفش‌های تنگ، پنجه‌باریک یا پاشنه‌بلند به خصوص در خانم‌ها باعث وارد آمدن فشار مداوم به انگشتان پا و تغییر تدریجی شکل انگشت شست می‌شود . در واقع کفش‌های با پنجه غیرجادار و پاشنه بلند، محیطی مستعد برای شکل‌گیری بونیون فراهم می‌کنند و به همین دلیل زنان (که بیشتر از اینگونه کفش‌ها استفاده می‌کنند) در معرض خطر بالاتری قرار دارند . همچنین برخی مشکلات ساختاری پا مانند صافی کف پا، شلی بیش از حد رباط‌ها یا انعطاف‌پذیری بیش از حد مفاصل و ضعف عضلات کف پا می‌تواند فرد را مستعد انحراف شست کند. بیماری‌های مفصلی التهابی نظیر آرتروز یا روماتیسم مفصلی نیز از دیگر عوامل زمینه‌ساز هستند که با تخریب و التهاب مفصل شست، به بروز هالوکس والگوس کمک می‌کنند. عامل مستعدکننده دیگر می‌تواند فعالیت‌ها یا عادات خاص باشد؛ برای مثال رقص باله یا مشاغلی که نیاز به ایستادن طولانی‌مدت دارند، به واسطه فشار مداوم بر جلوی پا می‌توانند ریسک ایجاد این دفورمیتی را افزایش دهند. در نهایت، سن و جنسیت نیز از عوامل خطر به‌شمار می‌روند – با افزایش سن احتمال بروز هالوکس والگوس بیشتر می‌شود و این مشکل در زنان بسیار شایع‌تر است. به طوری که برخی آمارها نشان می‌دهد حدود ۹۰٪ موارد هالوکس والگوس در زنان رخ می‌دهد.
روش‌های تشخیص
شخیص هالوکس والگوس عمدتاً بر پایه معاینه بالینی توسط پزشک متخصص ارتوپدی یا پاپزشک صورت می‌گیرد. پزشک با مشاهده تغییر شکل پا، وجود برآمدگی در کنار مفصل شست و میزان انحراف انگشت را ارزیابی می‌کند. معیارهای مهم در تشخیص شامل انحراف واضح انگشت شست به سمت بیرون، وجود برآمدگی (بونیون) در مفصل پایه شست، قرمزی یا التهاب پوست روی برجستگی و گاهی چرخش انگشت شست روی محور طولی خود هستند. معمولاً همین معاینه فیزیکی برای تشخیص کافی است، اما برای تعیین شدت دفورمیتی و برنامه‌ریزی درمان اغلب از تصویربرداری پرتوی ایکس (X-ray) استفاده می‌شود . عکسبرداری رادیولوژیک به پزشک امکان می‌دهد زاویه انحراف انگشت شست و وضعیت قرارگیری استخوان‌های کف پا را به دقت بسنجد و وجود آرتروز یا مشکلات همراه در مفصل را ارزیابی کند . بر اساس معاینات بالینی و یافته‌های رادیولوژی، می‌توان شدت هالوکس والگوس را درجه‌بندی کرد و مناسب‌ترین روش درمانی را انتخاب نمود. در موارد پیچیده یا جهت طرح‌ریزی جراحی، ممکن است بررسی‌های تکمیلی مانند اسکن‌های پیشرفته نیز انجام گیرد، ولی در اغلب موارد همان معاینه و رادیوگرافی ساده کفایت می‌کند.
روش‌های درمان
درمان هالوکس والگوس ابتدا بر کاهش درد و اصلاح عوامل تشدیدکننده متمرکز است، چرا که خود برجستگی استخوانی به طور خودبه‌خود از بین نخواهد رفت. اقدامات درمانی غیرجراحی (محافظه‌کارانه) به خصوص در مراحل اولیه یا موارد خفیف تا متوسط، می‌توانند پیشرفت عارضه را کند کرده و علائم را تسکین دهند. مهم‌ترین روش‌های غیرجراحی عبارتند از:
- تغییر کفش و استفاده از پاپوش مناسب: مهم‌ترین گام، حذف فشار اضافه از روی انگشت شست است. توصیه می‌شود کفش‌هایی با پنجه پهن و جادار و پاشنه کوتاه استفاده شود تا فضای کافی برای انگشتان فراهم گردد. حتی می‌توان با ابزارهای مخصوص، پنجه برخی کفش‌های موجود را عریض‌تر کرد. اجتناب از کفش تنگ و پاشنه‌بلند به کاهش درد و جلوگیری از بدتر شدن انحراف کمک می‌کند.
- استفاده از پدها و اسپلینت‌ها: پدهای سیلیکونی یا نمدی مخصوص بونیون که به صورت آماده در داروخانه‌ها موجودند، روی برجستگی قرار گرفته و فشار کفش را در آن ناحیه کم می‌کنند. همچنین باندپیچی یا تیپینگ طبی می‌تواند انگشت شست را در وضعیت بهتری نگه دارد. در برخی موارد استفاده از فاصله‌دهنده انگشت شست (جداکننده بین انگشت شست و انگشت دوم) برای اصلاح موقتی انحراف توصیه می‌شود . اسپلینت شبانه یا آتل مخصوص انحراف شست نیز ابزاری است که هنگام خواب انگشت شست را صاف نگه می‌دارد و در برخی بیماران به کاهش درد و اصلاح جزئی تغییر شکل کمک می‌کند.
- کفی‌ها و ارتزهای طبی: بکارگیری کفی طبی داخل کفش یا ارتزهای سفارشی می‌تواند به تصحیح توزیع وزن روی پا و کاهش فشار روی مفصل شست کمک کند . به‌خصوص در بیمارانی که همزمان دچار صافی کف پا یا مشکلات ساختاری دیگر هستند، کفی‌های طبی با حمایت از قوس کف پا از بدتر شدن هالوکس والگوس جلوگیری می‌نمایند. کفش‌های طبی مخصوص نیز با قالب‌بندی مناسب پا، به تسکین علائم کمک می‌کنند.
- داروهای ضدالتهاب و یخ درمانی: مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن یا ژل‌های موضعی می‌تواند درد و التهاب مفصل را کاهش دهد. البته استفاده طولانی‌مدت از این داروها بدون مشورت پزشک توصیه نمی‌شود . علاوه بر دارو، قرار دادن کمپرس یخ بر روی ناحیه دردناک به مدت ۱۵-۲۰ دقیقه چند نوبت در روز می‌تواند تورم و درد را تخفیف دهد.
- فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی: مراجعه به فیزیوتراپیست جهت ماساژ درمانی، اولتراسوند و انجام تمرینات کششی و تقویتی نیز مفید است. تمرین‌هایی برای تقویت عضلات اطراف انگشت شست و بهبود دامنه حرکتی مفصل وجود دارد (مانند جمع کردن حوله با انگشتان پا، بلند کردن تیله با انگشتان، کشش انگشت شست با دست و باند کشی) که انجام منظم آن‌ها می‌تواند به تثبیت وضعیت انگشت و کاهش درد کمک کند. البته این ورزش‌ها باید با مشورت متخصص انجام شوند تا موثر و بی‌خطر باشند.
- تزریق کورتیکواستروئید: در موارد التهاب شدید مفصل (مثلاً وجود بورسیت حاد بر روی بونیون) پزشک می‌تواند تزریق موضعی کورتون را توصیه کند. این کار به طور موقت التهاب و درد را کاهش می‌دهد، اما به علت احتمال بروز عوارض (مانند آسیب غضروفی یا عفونت در صورت تکرار زیاد تزریق) معمولاً محدود به موارد شدید و در صورت ناکافی بودن سایر درمان‌ها است. هدف از این تزریق‌ها اغلب به تعویق انداختن یا اجتناب از جراحی در بیمارانی است که درد زیادی دارند و هنوز برای جراحی آماده نیستند.
در مجموع، درمان‌های غیرجراحی زمانی بیشترین اثربخشی را دارند که عارضه در مراحل اولیه باشد. هرچند این اقدامات معمولاً بونیون را به طور کامل از بین نمی‌برند، اما می‌توانند از پیشرفت بیشتر انحراف جلوگیری کرده، درد و ناراحتی بیمار را کاهش دهند و نیاز به جراحی را به تعویق بیندازند.
چه موقع نیاز به جراحی است؟
در مواردی که انحراف شست پا شدید بوده و درد یا اختلال عملکرد با روش‌های غیرجراحی قابل‌کنترل نیست، جراحی تنها راه اصلاح کامل دفورمیتی محسوب می‌شود. تصمیم به جراحی بر اساس شدت علائم بالینی، زاویه انحراف در تصاویر رادیوگرافی و میزان تأثیرگذاری عارضه بر فعالیت‌های روزمره بیمار گرفته می‌شود. عمل جراحی اصلاحی هالوکس والگوس که به آن بونیونکتومی (برداشت بونیون) نیز می‌گویند، شامل تکنیک‌های متنوعی است. اصول کلی در اغلب روش‌ها عبارت است از برداشتن برجستگی استخوانی اضافه از کنار مفصل شست و سپس استئوتومی و بازآرایی استخوان‌های انگشت شست و متاتارس در وضعیت صحیح. به زبان ساده‌تر، جراح ابتدا قوز استخوانی را برمی‌دارد و سپس استخوان‌های مربوطه را می‌بُرد و دوباره در راستای مناسب کنار هم قرار می‌دهد تا انگشت شست صاف شده و به حالت طبیعی برگردد. برای ثابت نگه داشتن استخوان‌ها در موقعیت جدید، از پیچ یا پین‌های مخصوص استفاده می‌شود که بسته به نوع عمل ممکن است موقت یا دائمی باشند. انواع مختلفی از جراحی هالوکس والگوس وجود دارد (مانند استئوتومی در قسمت‌های مختلف استخوان اولین متاتارس یا فالانکس، آرتروپلاستی، آرترودز و غیره) که انتخاب آن‌ها به شدت بدشکلی و ترجیح جراح بستگی دارد . جراحی معمولاً تحت بی‌حسی موضعی (اسپاینال یا بلاک ناحیه‌ای) یا بیهوشی عمومی انجام شده و بیمار ممکن است در همان روز ترخیص شود.
عمل اصلاحی هالوکس والگوس در دست جراح مجرب معمولاً موفقیت‌آمیز و کم‌خطر است. با این حال مانند هر جراحی دیگری ممکن است عوارضی به دنبال داشته باشد. از جمله عوارض احتمالی می‌توان به عفونت محل جراحی (قابل درمان با آنتی‌بیوتیک)، بازگشت مجدد انحراف پس از چند ماه یا چند سال (نیازمند جراحی مجدد)، آسیب عصبی موقت در ناحیه (بی‌حسی یا گزگز انگشت که معمولاً خودبه‌خود رفع می‌شود)، و مشکلات نادر استخوانی مثل نکروز سر استخوان (اختلال در خون‌رسانی یک قطعه استخوان) اشاره کرد. شل شدن پیچ‌ها یا پین‌های کارگذاشته‌شده و همچنین عوارض عمومی بیهوشی (لخته‌شدن خون، عوارض قلبی-ریوی) نیز احتمال دارد ولی شیوع بسیار پایینی دارند. خوشبختانه درصد بزرگی از بیماران بدون مشکل خاصی دوره پس از جراحی را طی می‌کنند و درد و دفورمیتی آن‌ها به طور قابل توجهی بهبود می‌یابد.
پیشگیری
پیشگیری کامل از هالوکس والگوس همیشه امکان‌پذیر نیست، زیرا همان‌طور که ذکر شد عوامل ژنتیکی در بروز آن دخیل هستند که قابل کنترل نمی‌باشند. با این حال با رعایت چند نکته می‌توان خطر ایجاد یا پیشرفت انحراف شست پا را کاهش داد:
- انتخاب کفش مناسب: موثرترین راه، پوشیدن کفش‌های استاندارد و راحت است. از کفش‌هایی که نوک باریک و تنگ دارند خودداری کنید. کفشی را انتخاب کنید که قالب آن با فرم طبیعی پای شما همخوانی داشته باشد و انگشتان در آن فضای کافی داشته باشند. هنگام خرید کفش، حتماً آن را بپوشید و چند قدم راه بروید تا مطمئن شوید در هیچ نقطه‌ای فشار زیاد یا سایش دردناک ایجاد نمی‌کند. همچنین خرید کفش در ساعات پایانی روز (که پا قدری متورم‌تر است) به انتخاب اندازه مناسب کمک می‌کند.
- پرهیز از کفش پاشنه‌بلند طولانی‌مدت: استفاده گهگاه از کفش پاشنه‌بلند ممکن است اجتناب‌ناپذیر باشد، اما سعی کنید در طولانی‌مدت از کفش‌های پاشنه‌بلند و پنجه‌باریک استفاده نکنید. این کفش‌ها فشار روی جلوی پا را افزایش داده و زمینه‌ساز تغییر شکل انگشتان می‌شوند .
- حفظ انعطاف‌پذیری و قدرت پا: انجام حرکات کششی منظم برای انگشتان و تقویت عضلات کف پا می‌تواند به سلامت مفاصل کمک کند. تمریناتی مانند جمع کردن حوله با انگشتان پا یا حرکت دادن انگشت شست در تمام جهات، از خشک‌شدن مفصل و تغییر شکل آن جلوگیری می‌کند. یوگا و حرکات کششی مچ پا نیز در این زمینه مفید هستند.
- رسیدگی به ناهنجاری‌های همراه: در صورتی که دچار صافی کف پا یا دیگر مشکلات ساختاری هستید، با نظر پزشک از کفی‌های طبی استفاده کنید. اصلاح صافی کف پا یا درمان به موقع انگشت چکشی می‌تواند فشار غیرمستقیم روی شست را کاهش داده و از بروز بونیون جلوگیری کند.
به طور خلاصه مهم‌ترین اصل پیشگیری، مراقبت از پا و انتخاب کفش مناسب است. هر زمان احساس ناراحتی غیرعادی در ناحیه شست پا داشتید یا متوجه تغییر شکل خفیفی شدید، با اصلاح عادات پوششی و مشورت با پزشک می‌توانید از پیشرفت آن جلوگیری کنید.
مراقبت‌های پس از درمان و جراحی
دوره بهبودی پس از عمل هالوکس والگوس نیازمند مراقبت و صبوری است. استراحت و کاهش وزنگذاری روی پا در روزهای ابتدایی الزامی است. معمولاً پزشکان توصیه می‌کنند که بیمار تا مدتی از وارد آوردن فشار مستقیم بر انگشت شست خودداری کند؛ برای مثال ممکن است لازم باشد با اتکا به پاشنه یا سمت خارجی پا راه برود تا به انگشت عمل‌شده فشاری نیاید.
استفاده از عصا یا واکر در هفته‌های اول می‌تواند به توزیع وزن کمک کند.
کنترل درد و التهاب بخش دیگری از مراقبت پس از عمل است. مصرف منظم داروهای تجویز شده (شامل مسکن‌ها یا داروهای ضدالتهاب)، استفاده موضعی از یخ طبق دستور پزشک، و حتی تکنیک‌هایی مانند تحریک الکتریکی عصب از پوست (TENS) یا جلسات فیزیوتراپی می‌تواند به کاهش درد و ورم کمک کند. بالا نگه داشتن پا نسبت به سطح قلب در حالت نشسته یا خوابیده نیز به کاهش تورم پس از جراحی کمک می‌کند.
پس از بهبود اولیه زخم، باید به انتخاب کفش مناسب پس از عمل توجه ویژه شود. معمولاً پزشک تا چند هفته کفش طبی مخصوص بعد از جراحی یا کفش با قالب پهن توصیه می‌کند تا فشار کمتری به محل جراحی وارد شود. پس از آن نیز بیمار باید در درازمدت از کفش‌های راحت و مناسب استفاده کند تا از عود مجدد انحراف جلوگیری شود.
همچنین انجام تمرین های توان‌بخشی زیر نظر متخصص فیزیوتراپی برای بازگرداندن دامنه حرکت مفصل شست و تقویت عضلات اطراف آن بسیار مهم است. تمرین‌هایی برای افزایش تدریجی انعطاف انگشت شست و بهبود الگوی راه‌رفتن به بیمار آموزش داده می‌شود. رعایت این نکات، به‌همراه پیگیری و ویزیت‌های دوره‌ای پزشک جهت ارزیابی روند جوش خوردن استخوان و اصلاح دفورمیتی، بخش مهمی از مراقبت‌های پس از درمان هالوکس والگوس محسوب می‌شود.
نتیجه گیری
هالوکس والگوس یا انحراف شست پا یک مشکل شایع و گاهاً ناتوان‌کننده در پا است که بیشتر در خانم‌ها و سنین بالاتر مشاهده می‌شود. در این عارضه به دلیل ترکیبی از زمینه ژنتیکی و عوامل محیطی، انگشت شست به‌تدریج از راستای طبیعی خود منحرف شده و یک برجستگی دردناک در کنار پا ایجاد می‌گردد. خوشبختانه با آگاهی و مداخله به‌موقع می‌توان از پیشرفت آن جلوگیری کرد یا علائم را به خوبی مدیریت نمود. درمان‌های غیرجراحی مانند اصلاح کفش، استفاده از پد و ارتز، و فیزیوتراپی در مراحل اولیه بسیار موثر هستند و در صورت شدید بودن عارضه، روش‌های جراحی مدرن با درصد موفقیت بالا قادر به تصحیح تغییر شکل پا می‌باشند. مهم است به یاد داشته باشیم که عدم رسیدگی به هالوکس والگوس می‌تواند به عوارض جدی مانند آرتروز مفصل شست پا، بورسیت مزمن و تغییر شکل سایر انگشتان منجر شود. بنابراین در صورت مشاهده علائم اولیه (مانند درد غیرعادی یا انحراف در انگشت شست)، بهتر است به پزشک مراجعه کرده و با اقدامات پیشگیرانه ساده جلوی پیشرفت آن را بگیریم. با مراقبت درست و درمان مناسب، اکثر افراد مبتلا می‌توانند زندگی فعالی داشته باشند و از درد و محدودیت ناشی از قوز شست پا رهایی یابند.