فهرست
مراقبت از پای دیابتی
افراد مبتلا به دیابت در معرض مشکلات جدی پا هستند. زخم‌ها و عفونت‌های پای دیابتی می‌توانند در صورت عدم رسیدگی مناسب، منجر به عوارض خطرناکی مانند قطع عضو شوند . خوشبختانه طبق آمار، حدود ۸۵٪ موارد قطع پای ناشی از دیابت با مراقبت صحیح قابل پیشگیری است . بهترین راهکار برای پیشگیری از این عوارض، کنترل مناسب دیابت و نگه داشتن قند خون در محدودهٔ هدف است . علاوه بر کنترل قند خون، مراقبت روزانه از پاها نقش بسیار مهمی در جلوگیری از ایجاد زخم، عفونت و دیگر مشکلات پای دیابتی دارد.
چرا پا در دیابت آسیب پذیر می‌شود؟
دیابت می‌تواند به اعصاب و عروق پا آسیب برساند. یکی از عوارض شایع دیابت، نوروپاتی محیطی (آسیب عصبی) در پاها و کاهش حس درد و حرارت است . در نتیجه، ممکن است زخم یا تاول پای خود را تا زمانی که عفونی نشده است متوجه نشوید. نوروپاتی حتی می‌تواند شکل ظاهری پا و انگشتان را تغییر دهد و پوشیدن کفش‌های معمول را دشوار کند.
از سوی دیگر، دیابت باعث تنگ و سفت شدن رگ‌های خون در اندام‌ها شده و گردش خون پا را ضعیف می‌کند . خون‌رسانی ناکافی، توانایی پا در مبارزه با عفونت و ترمیم زخم را کاهش می‌دهد . ترکیب نوروپاتی و کاهش گردش خون باعث می‌شود حتی خراش‌ها یا تاول‌های کوچک در پای فرد دیابتی به سرعت تبدیل به زخم‌های خطرناک شوند . در موارد شدید، چنین زخم‌هایی می‌توانند پیشروی کرده و در صورت عدم درمان به‌موقع منجر به قطع انگشت یا پای بیمار شوند . خبر خوب این است که با مدیریت صحیح دیابت و مراقبت از پاها می‌توان تا حد زیادی از زخم‌های پای دیابتی پیشگیری کرد . در واقع طبق اعلام انجمن دیابت آمریکا (ADA)، بیشتر موارد قطع پای ناشی از دیابت با بازبینی روزانهٔ پاها و استفاده از کفش مناسب قابل پیشگیری است.
۶ نکته کلیدی
❊ بررسی روزانهٔ پاها
برای فرد دیابتی، معاینهٔ روزانه پاها اهمیت زیادی دارد. به دلیل کاهش حس درد در اثر نوروپاتی، ممکن است آسیب‌های پای خود را حس نکنید و تنها با مشاهده متوجه آنها شوید. هر روز زمانی را به بررسی چشمی هر دو پای خود اختصاص دهید. تمام قسمت‌های پا، بین انگشتان و کف پا را از نظر وجود تاول، بریدگی، ترک، زخم، قرمزی یا ورم با دقت وارسی کنید . اگر به سختی می‌توانید کف پا یا بین انگشتان خود را ببینید، از یک آینه برای مشاهدهٔ کف پا استفاده کنید (آینه را روی زمین قرار دهید) یا از یکی از اعضای خانواده کمک بگیرید . این بررسی روزانه کمک می‌کند مشکلات جزئی را پیش از آن‌که شدید شوند شناسایی و درمان کنید.
بسیاری از بیماران دیابتی زمانی متوجه مشکل پای خود می‌شوند که عفونت گسترش یافته و درمان آن دشوارتر شده است. یک برنامهٔ ملی پیشگیری در گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) تأکید می‌کند که معاینهٔ منظم و روزانهٔ پاها می‌تواند از قطع عضو جلوگیری کرده و جان و اندام بیماران را نجات دهد . بنابراین هر تغییر غیرعادی در پاهای خود را جدی بگیرید و در صورت مشاهدهٔ مشکل، در مراحل اولیه به پزشک مراجعه کنید.
❊ شست‌وشوی صحیح پاها
پاهای خود را روزانه بشویید و تمیز نگه دارید. حتماً از آب ولرم (نه داغ) برای شستن پا استفاده کنید . آب بسیار داغ می‌تواند پوست پای شما را بسوزاند، به‌ویژه اگر به دلیل نوروپاتی حس پاهای شما کاهش یافته باشد . برای اطمینان، دمای آب را پیش از شست‌وشو با دست یا آرنج خود امتحان کنید. پاهای خود را با یک صابون ملایم شسته و به‌آرامی تمام قسمت‌ها از جمله بین انگشتان را تمیز کنید. از خیساندن طولانی مدت پاها خودداری کنید، زیرا خیس خوردن زیاد می‌تواند پوست را خشک و آسیب‌پذیر کند . در حین شست‌وشو نیز به پاها دقت کنید تا اگر زخم یا بریدگی‌ای وجود دارد متوجه شوید.
❊ خشک کردن پاها
پس از شست‌وشو، حتماً پاها را کامل خشک کنید. رطوبت باقی‌مانده بین انگشتان می‌تواند باعث رشد قارچ یا باکتری شود؛ بنابراین با یک حولهٔ نرم، لابه‌لای انگشتان پا را با دقت خشک کنید . اگر پاهای شما زیاد عرق می‌کند، می‌توانید کمی پودر بچه یا پودر تالک بین انگشتان بپاشید تا رطوبت اضافه جذب شود . دقت کنید که پوست پاها مخصوصاً بین انگشتان مدت زیادی مرطوب نماند.
❊ مرطوب سازی پوست پا
برای جلوگیری از خشک شدن پوست پا، پس از خشک کردن می‌توانید از یک کرم مرطوب‌کننده یا لوسیون روی پوست پای خود استفاده کنید. پاشنه و کف پا و روی انگشتان را با لایهٔ نازکی از کرم مرطوب‌کننده (یا وازلین) ماساژ دهید تا پوست نرم بماند . توجه: از مالیدن کرم در بین انگشتان پا خودداری کنید، زیرا رطوبت در این ناحیه می‌تواند باعث رشد باکتری و قارچ شود . مرطوب نگه داشتن پوست به پیشگیری از ترک خوردن آن کمک می‌کند، چون ترک‌های پوستی راه ورود میکروب‌ها و ایجاد عفونت هستند.
❊ انتخاب جوراب و کفش مناسب
پوشیدن جوراب و کفش مناسب از پاهای شما در برابر آسیب محافظت می‌کند. هرگز با پای برهنه راه نروید، حتی در منزل ؛ همیشه جوراب و کفش بپوشید (در خانه از دمپایی‌های طبی یا روفرشی استفاده کنید) تا پاهایتان محافظت شوند. جورابی را انتخاب کنید که تمیز و خشک بوده و ترجیحاً از جنس نخ یا الیاف جاذب رطوبت باشد . از پوشیدن جوراب‌های تنگ با کش‌بند سفت خودداری کنید، زیرا جریان خون در پا را کاهش می‌دهند . همچنین جوراب بدون درز یا با کمترین درز را بپوشید تا درزهای آن به پوست پای شما ساییده نشوند.
برای کفش، به دنبال کفش‌های راحت و اندازه پای خود باشید. کفش باید در قسمت پنجه فضای کافی داشته باشد و پاشنه و کف پا را به خوبی حمایت و ضربه‌گیری کند . از کفش‌های بسیار تنگ، پاشنه‌بلند یا مدل‌هایی که پنجهٔ باریک دارند و انگشتان پا را تحت فشار قرار می‌دهند پرهیز کنید . پیش از پوشیدن کفش، داخل آن را وارسی کنید تا سنگ‌ریزه یا شیء تیزی در آن نباشد که به پای شما صدمه بزند . اگر شکل پای شما به علت عوارض دیابت تغییر کرده یا سابقهٔ زخم پا دارید، با پزشک در مورد نیاز به کفش‌های طبی مخصوص یا کفی‌های طبی مشورت کنید . به طور کلی، همیشه کفش نو را ابتدا به مدت کوتاه بپوشید و کم‌کم زمان پوشیدن را افزایش دهید تا از ایجاد تاول جلوگیری شود.
❊ ترک سیگار
از سیگار کشیدن پرهیز کنید، چون سیگار باعث کاهش جریان خون در پاها شده و روند بهبود زخم‌ها را کند می‌کند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
حتی با رعایت تمام موارد پیشگیرانه، باز هم ممکن است مشکلی در پا به‌وجود آید. مهم این است که در صورت مشاهدهٔ هر علامت غیرعادی در پا، سریعاً به پزشک مراجعه کنید. برخی از موارد مهم که نیاز به توجه فوری پزشک دارند عبارت‌اند از:
- زخم باز یا بریدگی و تاولی که خونریزی دارد یا طی یکی‌دو روز بهبودی نشان نمی‌دهد . مخصوصا اگر زخم در حال بزرگ‌تر شدن است یا ترمیم آن کند پیش می‌رود.
- قرمزی، تورم یا گرمای غیرعادی در بخشی از پا که می‌تواند نشانهٔ شروع عفونت باشد.
- درد شدید یا مداوم در پا (توجه کنید که در صورت نوروپاتی ممکن است درد را حس نکنید).
- خروج ترشح چرکی از زخم، یا بوی بد و تغییر رنگ غیرطبیعی پوست پا به رنگ تیره (کبودی یا سیاهی).
- ناخن فرورفته در گوشت (ناخن‌گیر) که باعث زخم یا عفونت شده است.
- علائم قارچ پا (عفونت قارچی) مانند خارش، سوزش یا پوسته‌پوسته شدن بین انگشتان که با درمان‌های معمول بهبود نمی‌یابد.
در صورت بروز هر یک از موارد فوق، تعلل نکنید و در اسرع وقت به یک پزشک یا متخصص پا مراجعه کنید. همچنین حتی در صورت نبود علائم نگران‌کننده، معاینهٔ دوره‌ای پاها توسط پزشک (مثلاً سالیانه) توصیه می‌شود تا هر مشکلی در مراحل اولیه شناسایی گردد .
جمع‌بندی
با پیروی از توصیه‌های بالا و همکاری با تیم درمانی (پزشک، متخصص پا و پرستار دیابت)، می‌توانید پاهای خود را سالم نگه دارید و خطر عوارض دیابت در پاها را به حداقل برسانید. به یاد داشته باشید که مراقبت مداوم و دقیق از پاهای دیابتی کلید حفظ سلامت و جلوگیری از مشکلات جدی در آینده است.
منابع: مراقبت‌های فوق بر اساس توصیه‌های منابع علمی معتبری همچون کلینیک مایو ، انجمن دیابت آمریکا و سازمان بهداشت جهانی تنظیم شده‌اند. این منابع تأکید می‌کنند که با مدیریت مناسب دیابت و رعایت نکات مراقبتی، می‌توان از بسیاری از عوارض پای دیابتی پیشگیری کرد.